W przesłaniu zen w kontekście Auschwitz chodzi generalnie o to, aby porzucić, a przynajmniej zawiesić na jakiś czas dyskurs winy i kary jako zasadniczej przestrzeni rozmowy, interpretacji i obecności w społecznej pamięci. W zen w ogóle ważna jest bowiem integralność doświadczenia, uważność i stopienie się z doświadczeniem chwili. Ważne jest także, a może przede wszystkim, dążenie do zintegrowania siebie: w tym także przeszłości i przyszłości, które w perspektywie buddyjskiej są wytworem umysłu.

Kolejne hasła: współczucie i przebaczenie. W Auschwitz można realnie medytować nad ich sensem – jako możliwym sposobie oswojenia trudnego doświadczenia pobytu w tym miejscu. Łatwo jednak zawahać się przed takim gestem, niezależnie od tego, czy mamy istotne dowody (wojennego) winy i zwycięstwa. Dlaczego mielibyśmy przebaczać? Katom? Warto zastanowić się, na ile „kaci” sami także byli ofiarami: nie po to, aby ich usprawiedliwiać, a raczej dlatego, by zobaczyć całą sytuację w szerszym kontekście.

Nie, nie chodzi mi o poprawność polityczną nakazującą zamianę słowa „Niemcy” na „hitlerowcy”, choć faktycznie główne motywacje do działania owych katów nie są nam do końca znane (dla narodu? dla idei? dla wodza?). Chodzi o siłę wybaczenia, jaką od czasu do czasu demonstrują ci, co zagładę przeżyli, i wobec tego mają moralne prawo do podejmowania takich gestów. Opowiadał mi cytowany wcześniej znajomy mistrz zen o niejakiej Ewie Kor, jednej z ofiar doktora Mengele, która pojechała na zgromadzenie ONZ, aby odczytać akt przebaczenia, jaki chce wykonać wobec niego. Chciała i musiała to zrobić, aby w jakikolwiek sposób oswoić i przyswoić dawne traumy. Siła i znaczenie takiego gestu są oczywiście inne, niż „wymedytowane” wybaczenie w imię – powiedzmy – dziedziczenia cierpienia (np. przez naród).

Takie postępowanie jest z natury rzeczy bardzo buddyjskie: może być traktowane jak oczyszczenie i próba integracji własnego życia.

Kto jest gotowy na taki szczery gest? Co o nas samych mówi stosunek do Auschwitz jako miejsca i faktu społecznego?

Mądrość ludowa mówi, że złość nikomu jeszcze dobrze nie zrobiła. Także porzucenie gniewu wymierzonego w innych ludzi jest zaleceniem i praktyką buddyjską. I także (obok współczucia i nieobwiniania) i to zalecenie w kontekście wizyty w Auschwitz wydaje się absurdalne. Wszak tutaj właśnie chodzi o emocje, chciałoby się powiedzieć, ekstremalne przeżycie zawierające współczucie ofiarom. Wydaje się, że jednym z rezultatów zwiedzania muzeum w Auschwitz powinien być sprzeciw i bunt wobec zła, które tam miało miejsce.

Dlatego przytaczam te słowa wokół pytania co ma zen do Oświęcimia bez większego przekonania, że jest to skuteczna metoda zmierzenia się z tematem. Inna rzecz, że trudno znaleźć metodę uniwersalnie dobrą, a w dodatku budzącą jakieś nadzieje związane z tym, że ludzie będą znacząco lepsi i nie powielą błędów przeszłości. W wychodzącym poza nihilizm buddyzmie, nawet jeśli jest już tak kiepsko, emocje, jakie się w muzeum pojawiają, należy spostrzec i zaakceptować.

Taka postawa nastawiona na współczucie nie stawiałaby nacisku na zbiorową odpowiedzialność, czy „konieczność dziejową”. I w tym kontekście można być może także pomyśleć o jakiejś możliwej formie aranżacji wystawy, która angażuje i interpretuje przestrzeń dawnego obozu. Ta istniejąca nie pomaga – moim zdaniem – w niczym poza nabyciem historycznej wiedzy. Istniejące rozwiązania wystawiennicze nie  wspierają zwiedzających w aktualizacji treści, które są tam zaprezentowane. Owszem, uczenie historii jest ważne, ale nie oznacza to, że ze względu na wyjątkowość tej przestrzeni można pominąć inne oczekiwania, jakie można mieć w stosunku do wystaw muzealnych.

Napisałam „atrakcja” i przyznaję, że w odniesieniu do miejsca, gdzie wydarzyła się tragedia, której nie sposób pojąć i wyjaśnić, słowo to brzmi dziwnie. Jednak chcę zwrócić uwagę na to, że o ile dla Polaków obóz w Auschwitz stanowi pewien fakt społeczny, statyczne miejsce obudowane wieloma znaczeniami, wreszcie obowiązkowy element edukacji szkolnej, to z perspektywy zagranicznego turysty jest czymś innym. Czym? Przede wszystkim stanowi część bardziej złożonej sytuacji „bycia w podróży”, na którą obok zwiedzania zabytków składa się szereg innych doświadczeń, w tym: przemieszczanie się, kupowanie, jedzenie i picie, robienie zdjęć, zmęczenie, poznawanie lokalnych zwyczajów i tak dalej. Dlatego też proponuję dziś spojrzeć na wizytę w Muzeum Auschwitz jako część turystycznego przeżycia.

Jedziemy z Krakowa. Wybieramy opcję zwiedzania indywidualnego, więc szukamy busów. Wsiadamy do tego, który ma napis „Auschwitz one-way”. Brzmi dość makabrycznie i przywodzi ciemne skojarzenia, ale od razu ustawia cel naszej podroży. Otóż nie jedziemy do polskiego miasta Oświęcimia, tylko do jakiejś ponadczasowej hybrydy o nazwie Auschwitz. I bus przewozi nas rzeczywiście przez współczesne miasteczko, dokładnie je omijając. Lądujemy na parkingu przed „Muzeum”, skąd bezpłatnym autobusem (znak czasów, jest to nowoczesny shuttle bus, jak na lotnisku) przejeżdżamy od razu do obozu Birkenau.
Rozpoczynamy zwiedzanie od pierwszego surrealistycznego widoku. Na parkingu odnajdujemy napis „zakaz mycia samochodów”. I od razu wszyscy dziwią się: kto chciałby w takim miejscu myć samochód. No właśnie, bo to MIEJSCE jest traktowane jako własność wszystkich ludzi, a jest przecież także przestrzenią sąsiedzką i przestrzenią codzienności.

Wszyscy robią ogromne ilości zdjęć: siebie samych, z widokiem – na pamiątkę, innych zdjęć i tablic, innych turystów, wszystkiego. W teorii atrakcji taki zabieg jest określany jako zamykanie przestrzeni w konkretne, zdefiniowane ramy (ramifikacja). Tak powstają wizerunki miejsc, które następnie są rozpowszechniane i poprzez nie miejsce nabiera nowych (fragmentarycznych) znaczeń. Dodatkowo w kulturze cyfrowej, zrobienie zdjęcia w konkretnych lokalizacjach jest najważniejszym powodem podjęcia podróży. Podróżując, kolekcjonujemy widoki, w tym na przykład widok rampy z Birkenau.
Ciekawe, że ludzie uśmiechają się często, pozując do zdjęć tutaj, czyli w większym stopniu dotyczy ich sytuacja robienia zdjęcia, niż bycia w „trudnej” przestrzeni.
Po Birkenau chodzą grupy z Izraela. Łatwo je rozpoznać: po flagach, w które są otuleni, niektórych także po magnetofonach, z których odtwarzana jest muzyka wzmacniająca doświadczenie miejsca. Spektakl wizyty w obozie organizowany dla młodzieży izraelskiej także ustawia zmuzealizowany obóz w jakiejś poza-przestrzeni.

Na wieżę obserwacyjną można wejść tylko z przewodnikiem. A ponieważ stamtąd właśnie rozpościera się ważny widok, pojawia się pytanie o kontrolę nad dostępem do niego. Oczywiście można powiedzieć, że ze względów konserwatorskich dostęp jest ograniczony i kontrolowany. Jednak trudno uniknąć wrażenia, że jako indywidualni turyści mamy mniejsze możliwości, niż wtedy gdybyśmy dołączyli do zorganizowanej grupy.

Porównujemy „widok z dziś” z umieszczonym na tablicy widokiem „z wtedy”: jest takie miejsce na początku jednej z alej prowadzących do jednej z komór gazowych w Birkenau, gdzie można zobaczyć ikoniczne zdjęcie rodziny idącej na śmierć. Wokół (te same) baraki. W tym prostym porównaniu trzeba znaleźć różnicę. Chodzi o brak trawy na starej fotografii. Pada wyjaśnienie, że wtedy trawa została zjedzona.

A w rzeczywistym świecie podróżnicy stają się głodni. Opowiadam o poruszającej scenie z filmu „Pizza w Auschwitz”, a moi znajomi pytają, czy można tu jeść. No właśnie: można czy nie można? I kto to powinien ustalać? Czy istnieje jakaś międzynarodowa etykieta regulująca zachowania w zmuzealizowanych obozach koncentracyjnych?

Przy bramie w Birkenau spotykamy grupę matek karmiących dzieci ze słoiczków. Ktoś podchodzi do nich i sugeruje, żeby wyszły za bramę, za obóz.

Wcześniej, w jednym z baraków odnajdujemy mural z czasów wojny, które czarnym liternictwem nakazuje zachowanie ciszy. Być może świat, w którym nie wszystko jest regulowane zakazami i nakazami jest jednak bardziej ludzki?

W każdym razie decydujemy na powrót do obozu głównego, bo wszyscy są już głodni i zmęczeni upałem, a tam są jakieś punkty gastronomiczne. Trafiamy do kompleksu niskich, brzydkich budynków, w którym jedna z restauracji nosi nie wiadomo dlaczego nazwę Art Deco. Z pewną ulgą odkrywamy, że cała jest zarezerwowana. W sąsiedztwie trafiamy do czegoś, co bardziej przypomina bar/stołówkę. Przez mikrofon pani wyczytuje numerki zrealizowanych zamówień. Ktoś się wzdraga na skojarzenie z numerami tatuowanymi tu kiedyś na rękach, ale zaraz zostaje uspokojony: to numery zamówień, a nie ludzi. Nie przesadzajmy.

Jednak akurat tutaj trudno racjonalnie panować nad pojawiającymi się skojarzeniami.Zwłaszcza że obok naszego stolika mieści się kolektura Lotto, a także sala bilardowa z niesamowitymi, popkulturowymi malowidłami ściennymi. Jest też punkt usługowy dorabiania kluczy. Hmmm, siedząc przy drewnianej rzeźbie górala, jedząc schabowego z kapustą, rozmawiamy więc o tym, że może to miejsce dla miejscowych? Kiedy na stole pojawia się glutowate spagetti, słychać westchnienie ulgi. Ktoś się poczuł dobrze, że nie dostał smacznego jedzenia w takim miejscu. I zastanawia się (czy bardziej absurdalnie od bilardu z lotto?), jakie dania powinno się tu serwować. Może zupę z pasternaka, podawaną niegdyś więźniom?

To kolejna kwestia związana z oczekiwaniem pewnej symulacji doświadczenia. Przypomnijmy, Auschwitz – chcąc nie chcąc – jest atrakcją turystyczną. Wydaje się, że nie ma powszechnego oczekiwania zbudowania tutaj obozowego parku tematycznego, jednak pozostaje potrzeba przeżycia czegoś podobnego do życia obozowego. Na ekspozycji muzealnej pojawiają się makiety, dokumenty, eksponaty. Voyerystyczne potrzeby turystów są w dużej mierze przez nie zaspokojone. Ale w Auschwitz nie zostaje przekroczona granica pomiędzy oglądaniem i całościowym doświadczeniem.

Spacerujemy po obozie głównym, zatrzymując się w kilku miejscach, które stały się ikonami muzealnym. Sala z włosami i warkoczykiem jest przyciemniona fioletowymi foliami naklejonymi na okna. Ten eksponowany za szybą masyw włosów pochodzących z głów różnych osób budzi zawsze mieszane odczucia. Nie tylko niszczeją, coraz bardziej przypominając jedną substancję. Czy nie trzeba tych włosów pochować? Jak można przywrócić im znaczenie części ciał ludzi, a nie materiału do przemysłowej produkcji? Przypomina mi się oklepywany w szkole „Warkoczyk” Różewicza – to była taka próba.

Przy piecach krematoryjnych mała grupa żydowska odmawia kadisz. Dołączamy do nich, słuchając bez zrozumienia. Po modlitwie ktoś spontanicznie zaczyna śpiewać wesołą piosenkę życia, której słów też nie rozumiemy, ale wszystkich ogarnia wzruszenie, które przyćmiewa wcześniejsze rozmowy o politycznej dominacji Izraela nad dyskursem Zagłady. Prosta melodia i spontan okazują się silniejsze od, skądinąd potrzebnych, analiz.

Pojawia się problematyczna kwestia zakupu pamiątki, ważnego elementu turystycznego doświadczenia. Moich znajomych interesują książki po angielsku, które rozliczałyby współczesny kapitał korporacyjny w świetle eksperymentów medycznych i przymusowej pracy w Auschwitz.

Po zakupach i (płatnej) wizycie w toaletach, które wyglądały bardzo domowo, przeglądamy jeszcze plenerową wystawę fotograficzna pokazującą, jakie sławne osoby były w muzeum w Auschwitz. Tak powoli wracamy do świata, gdzie istotność faktów jest legitymizowana przez celebrytów. I już z tego świata zadajemy sobie kilka nieoczywistych pytań: czy przy muzeum mogłaby funkcjonować normalna baza gastronomiczna, czy raczej byłoby to coś niestosownego? Czy staroświecka ekspozycja w muzeum powinna zostać zastąpiona nową, czy raczej, jako dokument w historii interpretacji, powinno się ją zachować i prezentować jako jedną z możliwych form upamiętnienia? Czy wolno w ogóle myśleć o Auschwitz jako o atrakcji turystycznej?
Nie zaproponuję dziś odpowiedzi. Zaprzyjaźniony mistrz Zen dorzuca do tego pytanie, czy podczas corocznych akcji, w których czytane są imiona i nazwiska ofiar zabitych w Auschwitz, nie powinno się także czytać nazwisk katów. To kolejne pytanie: oni też stanowili historię tego miejsca. Nie chcemy o nich pamiętać (podobnie jak o innych zbrodniarzach), ale być może ich historie także stanowią ważną część dziedzictwa?
Ostatni obrazek z muzeum to tablice informacyjne z logotypami programów Unii Europejskiej, z których finansowane są prace budowlane na terenie obozu.
W autobusie do Krakowa wszyscy zasypiają ze zmęczenia. Muszą dojść do siebie, bo czeka ich szabatowa kolacja, a potem pewnie wieczór na krakowskim Kazimierzu.

W drugą stronę